fot. archiwum własne
Jakub Czajka
Polskie Towarzystwo Retoryczne
Czym jest debata oksfordzka? Idea, zasady, przebieg
Szanowny Panie Marszałku, drodzy czytelnicy i drogie czytelniczki, wszystkie osoby zgromadzone.
Debata oksfordzka jest formą sformalizowanej dyskusji między dwiema stronami sporu. Taka definicja spełnia przesłanki natury formalnej, ponieważ pozostałe aspekty pozostają kwestią sporną, wręcz ontologiczną. Postrzega się debatę oksfordzką zarówno jako narzędzie do prowadzenia uporządkowanej dyskusji, środek kształcenia postaw obywatelskich, jak i narzędzie edukacyjne. Nie zapominając o turniejach i konkursach retoryczno-argumentacyjnych. Sama debata jest odpowiednim narzędziem do rozumienia i rozstrzygania sporów wpisanych w naturę demokracji (Agnieszka Budzyńska-Daca, 2024). Należy podkreślić, że nie ma jednej zwartej definicji, która w sposób jednoznaczny i bezkompromisowy wskazywałaby nierozerwalne ramy definicyjne debaty oksfordzkiej. Jest to forma, która ewoluuje wraz z osobami, które w niej uczestniczą.
Na potrzeby tego artykułu będziemy rozumieć debatę oksfordzką jako rozmowę, której elementy kształtowały się w czasie: od XVIII wieku do czasów współczesnych. Za początki debaty oksfordzkiej można uznać brytyjskie kluby debat na uczelniach (Uniwersytet w Oksfordzie, Uniwersytet w Cambridge) czy szkołach (Eton, Harrow), będących miejscem kształcenia brytyjskich elit naukowych oraz społecznych (Nowak i in., 2016, 8). Należy podkreślić, że wspomniane kształcenie odbywało się poprzez symulacje obrad rodzimego parlamentu z jego charakterystycznymi elementami, takimi jak np. podział na dwie strony, podobnie jak w Izbie Gmin (Piosik, 2015, 4). Koncepcja ta rozwijała się. Momentem przełomowym, który zdefiniował początek popularności takiej formuły debaty, był rok 1823, kiedy to na Uniwersytecie w Oksfordzie, został powołany największy uczelniany klub debat – Oxford Union. Wraz z upływem czasu debata stała się towarem eksportowym, który dotarł także do Polski za sprawą prof. Zbigniewa Pełczyńskiego około roku 1994 (Pełczyński, Radwan-Röhrenschef in., 2012).
Każda z osób, która ma kontakt z debatą oksfordzką, może traktować ją zupełnie inaczej. Od intelektualnej rozrywki po format turniejowy ze wskazaniem najlepszej drużyny debatującej. Jednak to, co pozostaje uniwersalne, to wartość rozmowy, sporu i dialogu jako takich. Dlaczego tak się dzieje? Ze względu na to, że zadaniem każdej debaty oksfordzkiej jest rozwiązanie problemu, który jest zawarty w tezie. Czym jest jest teza? Jest to określenie problemu w formie twierdzenia np. W Polsce powinno się w pełni zakazać hazardu (Poznańska Liga Debat 2024). Prowadzenie debaty zgodnie z tezą sprawia, że w debacie spotkają się dwie strony, zwane różnie w zależności od różnych punktów widzenia: strona propozycji i opozycji; afirmacji i negacji; broniąca i atakująca; rządowa i opozycyjna. Główną ideą, jaka stoi za pomysłem debaty, jest chęć rozwiązywania sporów oraz problemów narzuconych przez tezę. Zadaniem każdej drużyny, jest przygotować się zarówno na stronę potwierdzającą, jak i negującą tezę. Sprawia to, że w drużynach wykształca się potrzeba stworzenia obiektywnych kryteriów (lub przynajmniej możliwie jak najbardziej do tego zbliżonych), które zostaną wykorzystane w procesie przygotowania do debaty. W trakcie przygotowań i samej debaty, drużyny uczą się przeciwdziałać manipulacji, demagogii oraz fałszywym twierdzeniom, ponieważ muszą przygotować się merytorycznie przed samą debatą. Kolejnym powodem, dla którego kształtowane są wartości rozmowy i dialogu, to narzucony odgórnie zestaw zasad, wzorców zachowań oraz formuł, jakie osoby w trakcie debaty muszą realizować. Do adwersarzy należy zwracać się z szacunkiem, unikać zwrotów per “ty” oraz za wszelką cenę unikać argumentów ad personam. Istotnym elementem debaty jest zrozumienie świata, dlatego pożądane jest, aby osoby w debacie nie używały generalizacji, szkodliwych stereotypów lub nie nadużywały emocjonalnych opisów. Ze względu na przytoczone wymogi formalne, drużyny podchodzą do debaty jako przeciwne strony, które – nawet jeśli chcą wygrać – to walczą na swoje przygotowane pomysły, a nie przy użyciu nieuczciwych zagrywek wobec strony przeciwnej.
Kluczowym elementem dla debaty oksfordzkiej jest brak znajomości tego, po której stronie zespoły się opowiedzą podczas debaty. Wymusza to na drużynach przygotowanie możliwie jak najszersze i jak najbardziej pogłębione. Jednocześnie motywuje osoby debatujące do zaznajomienia się z kontekstem problemu w debacie, dotyczasowymi rozwiązaniami owego problemu oraz sposobami na wprowadzanie konkretnych rozwiązań. Dzieje się tak, ponieważ debata oksfordzka ma wykształcać nie tylko postawę rywalizacyjną, lecz głównie edukacyjno-poznawczą. Brak znajomości strony przed debatą rodzi szczerą potrzebę poznania tematu debaty. Nawet jeśli finalnym produktem debaty będzie spór w ramach konkursu lub turnieju, to wartość poznawcza w trakcie przygotowań do debaty pozostaje nadrzędna. Dopiero na ostatnie 15 minut przed debatą drużyny dowiadują się po której stronie muszą finalnie stanąć, a następnie dokonać ostatnich przygotowań po znanej im stronie.
Każda debata ma narzucone ramy formalne i podobnie jest z formatem debaty oksfordzkiej. Zostały przywołane drużyny – w debacie oksfordzkiej biorą udział dwie. W każdej z nich znajdują się cztery osoby, pełniące wskazane role w debacie.
Mowa wprowadzająca
- Jej zadaniem jest wprowadzić audytorium do debaty oraz przedstawić punkt widzenia, z którego drużyna będzie wychodzić w debacie. Określamy to mianem charakterystyki,, która musi zawierać następujące elementy:
- Problem: wskazanie, jaki jest obecnie problem i jakie rozwiązanie drużyna planuje przyjąć, aby go rozwiązać. Przykładem może być teza W interesie starożytnego Rzymu było pozostać republiką (Kujawsko-Pomorska Liga Debat), gdzie problemem jest wskazanie następstw decyzji o zmianie ustroju wraz ze wszystkimi tego konsekwencjami.
- Aktor/interesariusz: osoby, strony lub podmioty, których najbardziej dotyczy zmiana (lub jej brak) w ramach wspomnianego wcześniej rozwiązania. Sytuacja wspomnianego podmiotu w wyniku zmian zaproponowanych w debacie ulegnie polepszeniu lub pogorszeniu. Może coś zyskać lub coś stracić. Ten mechanizm dobrze prezentuje teza Istnienie monarchii przynosi Wielkiej Brytani więcej szkód niż korzyści (Szkoła Debaty). Podmiotem zainteresowanym jest Wielka Brytania oraz wszystko, co się za nią kryje. Natomiast zmienną pozostaje monarchia i pytanie, czy jeśli ją usuniemy z Wielkiej Brytani to czy będzie dla niej lepiej.
- Płaszczyzny: jest to wskazanie, na jakich obszarach dojdzie do największych lub najbardziej wymiernych zmian. Często wskazuje się takie obszary, jak społeczny, gospodarczy lub edukacyjny. Pierwsza osoba ma za zadanie wskazać, dlaczego to właśnie na tych obszarach powinniśmy, jako audytorium, doszukiwać się największych zmian i je wartościować.
- Czas i miejsce: jeśli nie ma ich podanych w tezie, pierwsza osoba ma za zadanie określić obszar i czas, w jakim rozgrywa się debata. Pierwszym przykładem jest teza szeroka np. Ludzkość powinna skolonizować kosmos. Tu należy określić pewną ramę czasową, która będzie wiązała się z wykonalnością podawanych rozwiązań oraz przestrzeń, której zajęcie będzie spełniało kryterium zawarte w słowie skolonizować.
- Mechanizm: sposób, jaki drużyna ma zamiar przedstawić, czyli pokazanie ogólnych zasad funkcjonowania linii argumentacyjnej. Jest to wskazanie, dlaczego wskazane przykłady oraz argumenty mają charakter możliwie jak najbardziej uniwersalny i będą się przenosić, z dużą dozą prawdopodobieństwa, na inne przykłady, które będą spełniać założenia pierwotnego mechanizmu. Pierwsza osoba przekonuje nas, że mimo nieprzedstawienia całego możliwego spektrum danego problemu, możemy zaufać jego drużynie, że mechanizm będzie zachodzić w innych przykładach. Przykładem takiego mechanizmu jest np. reguła wzajemności, mówiąca że państwa dążą do nadawania sobie nawzajem lub swym obywatelom takich samych prawa i przywilejów, pozwala m.in. na efektywne regulowanie współpracy dyplomatycznej czy gospodarczej (Cziomer, 2014). Dzięki ukazaniu mechanizmu, nie trzeba udowadniać każdej jednej sytuacji, tylko powołać się na pewien funkcjonujący mechanizm w takich sytuacjach.
Koniecznym elementem, na który należy zwrócić również uwagę w mowie pierwszej jest zdefiniowanie pojęć. Często teza zawiera pojęcia, które nie mają jasnej, precyzyjnej definicji i zadaniem drużyny jest je przedstawić. Można to zrobić z korzyścią dla swojej drużyny, pod warunkiem, że drużyna jest w stanie udowodnić dlaczego należy wartościować ich sposób rozumienia poszczególnych słów lub wyrażeń.
Mowa argumentacyjna
Jej zadaniem jest wprowadzenie argumentacji w debacie. Istnieje wiele sposobów argumentowania, ale dla drugiej osoby w debacie najważniejsze jest to, aby jej argumenty wynikały z mowy pierwszej osoby mówiącej. Drużyna musi pozostawać spójna definicyjnie oraz argumentacyjnie, inaczej jej odbiór będzie osłabiony lub niemożliwy. Jednym ze sposobów argumentacji jest metoda dialektyczna, która tworzy reguły wnioskowania na podstawie ogólnie przyjętych i wiarygodnych sądów o każdym przełożonym problemie, w którym dąży się do usunięcia tego co niepewne (P. Gondek, J. Kiereś-Łach, 2024). Przy pomocy analizy opartej o rzeczowość wnioskowania, tworzy się argument. Jego głównymi składowymi są przesłanki, które budują wiarygodność i rzeczowość danej konkluzji. Jeśli tezą lub argumentem jest twierdzenie, że “XVI wiek był złotym wiekiem dla Polski”, to przesłanką będzie odpowiedź na pytanie dlaczego tak było? lub jak to działało? Może się tak zdarzyć, że po jednym pytaniu pojawia się wiele kolejnych, dlatego należy je zadawać i odpowiadać, aż argument stanie się niepodważalny lub uprawdopodobniony.
Częstą metodą szkoleniową jest budowa argumentu opartego o schemat SExI – State, Explain, Illustrate/Impact. Owy schemat sugeruje nam, że początkiem każdego argumentu jest jego nazwanie, czyli przyznanie pewnego twierdzenia np. Zima jest lepsza od lata (Poznańska Noc Debaty 2024). Następnie w komponencie Explain, wyjaśniamy dlaczego tak jest i jak to działa. Na tym etapie, z pomocą przychodzi nam pierwsza osoba, która zarysowała nam płaszczyzny, np. społeczną. Tłumaczymy np., że zima to czas świąt o charakterze rodzinnym, w odróżnieniu od lata, i dlatego jest od niego lepsza. Następnie tłumaczymy, dlaczego wspomniane święta są lepsze, itd. Końcowym elementem dobrze zbudowanego argumentu jest illustrate/impact, czyli potwierdzenie wyjaśnienia przykładem lub/i pokazaniem jego wpływu na świat debaty zawarty w charakterystyce. Przykładem są święta bożego narodzenia w Polsce, które są obrazem dla naszego argumentu, na bazie którego pokazujemy wpływ argumentu.
Mowa kontrargumentacyjna
Jej zadaniem jest refutacja, próba obalenia argumentów przeciwnika. Często jest to zadanie podobne do mowy drugiej. Istnieje kilka dróg do umniejszenia twierdzeń oponentów. Jedną z nich jest obalanie przesłanek, czyli przedstawienie dowodów sprzecznych lub przeciwnych wobec tych wysuniętych przez stronę przeciwną, np. jeśli zima jest lepsza od lata ponieważ jest to okres świąt o charakterze rodzinnym, to przedstawieniem dowodu przeciwnego będzie udowodnienie, dlaczego nie należy uważać tych świąt za jednoznacznie rodzinne. Poza obalaniem przesłanek, możemy obalać argument u jego skutków, czyli dowodzić, że o ile przesłanki mogą być poprawne, tak wniosek z nich płynący już nie. O ile święta są czasem rodzinnym, tak nie dowodzą tego, że zima jest lepsza od lata. ożna również pokazywać małe znaczenie przesłanek lub ich skutki, twierdząc, że mechanizm ich działania jest słuszny, ale finalnie nie zmienia nic w świecie debaty.
Mowa ważąca
Ostatnia osoba w debacie ma za zadanie zidentyfikować największy problem debaty, czyli kwestie, które uznaje za kluczowe do rozstrzygnięcia, aby wskazać, że to jej strona ma rację w sporze. W trakcie podsumowania należy wrócić do charakterystyki z mów pierwszych, a następnie przedstawić, dlaczego siła argumentów danej strony przeważa w debacie i dlaczego. Proces ten nazywa się ważeniem argumentów, czyli porównaniem działania i mocy argumentów na wskazanych wcześniej płaszczyznach.
Warto podkreślić, że istnieje wiele technik wprowadzania, argumentacji, kontrargumentacji oraz podsumowania. Dobra osoba mówiąca to taka, która jest w stanie odpowiednio dobrać treść i formę wypowiedzi do zgromadzonej publiczności.
Osoby sędziujące
Każda debata podlega pewnej ocenia, która najczęściej jest zdefiniowana w założeniach organizacyjnych danej debaty. Sędziowanie ma za zadanie ocenić elementy formalne, rzeczowe, perswazyjne oraz każde inne, które zostaną uznane za istotne. Ze względu na różnorodność potrzeb nie istnieje jeden uniwersalny system oceny, który jest najlepszy. Jednakże, w tej chwili sprawdzonym i rozpowszechnionym systemem jest system oceny obowiązujący naAkademickich Mistrzostwach Polski Debat Oksfordzkich (Krakowskie Stowarzyszenie Mówców, Karta Oceny AMPDO 2024).
Jak osoba sędziująca powinna oceniać debatę? Wcielając się w rolę osoby sędziującej debaty bierzemy na siebie odpowiedzialność w wielu wymiarach. Odpowiadamy za ocenę debaty pod kątem merytorycznym oraz formalnym. Kolejno mamy za zadanie wskazać stronę, która wygrała debatę w trakcie narady z innymi sędziami, a następnie przedstawić drużynom wynik debaty. Jest to trudne zadanie, ponieważ wystąpienia publiczne budzą wiele emocji, a zdarza się, że drużyny w debacie reprezentują bardzo zbliżony poziom. Oznacza to, że o wyniku debaty przesądzi kilka szczegółów, kilka lepiej udowodnionych kwestii lub lepsze odniesienie się do tezy i jej problemu. Dlatego krytyczną zdolnością sędziego jest umiejętność pozostania możliwie jak najbardziej obiektywnym odbiorcą treści drużyn. Dzieje się tak w celu jak najodpowiedniejszej oceny treści debaty i uniknięcia stronniczych osądów.
Przebieg debaty
Debata posiada ustalony porządek, nad którym czuwa osoba marszałkujaca. Osoby w drużynach przemawiają naprzemiennie, zaczynając od pierwszej osoby strony propozycji. Ma to symbolizować obrady parlamentarne, w których to strona rządowa proponuje rozwiązania pewnych problemów. Kolejno pierwsza osoba po stronie drużyny opozycji odnosi się w swojej mowie do otwarcia propozycji i proponuje spojrzenie swojej strony na problem. Kolejno drugi mówca propozycji przedstawia argumenty, a po nim drugi mówca opozycji. Dzieje się tak, aż do czwartej mowy drużyny opozycji, która ma przyjemność podsumować całość treści, które padły w debacie, a następnie ją zamknąć. Po debacie sędziowie udają się w miejsce obrad, gdzie mają za zadanie ustalić werdykt. Przyjętą praktyką jest trzyosobowy skład sędziowski (sędziowie nie mogą dać remisu, więc ich liczba powinna być nieparzysta), zdarzają się jednak większe panele sędziowskie w trakcie bardziej uroczystych wydarzeń.
Każde wystąpienie w debacie jest ograniczone czasowo – ma od 3 do 6 minut. Zaleca się stosować 3-minutowe wystąpienia dla osób zaczynających swoją przygodę z wystąpieniami publicznymi. Natomiast 6-minutowe mowy (lub dłuższe) to mowy postrzegane jako długie, przeznaczone dla osób z zasadniczym doświadczeniem w debatach i występowaniu publicznym.
W trakcie wystąpień publiczność musi zachować absolutną ciszę. Podobnie jak wszystkie inne osoby na sali poza osobą wskazaną do zabrania głosu przez osobę pełniącą funkcję marszałka. Zgodnie z przyjętymi zasadami, przemówienie może jedynie zakłócić zgłoszone pytanie lub informacja, o ile osoba przemawiająca wyrazi chęć przyjęcia takiego wtrącenia. Należy podkreślić, że pytania lub informacje są również ograniczone czasem, wynoszącym od 9-13 sekund w zależności od przyjętych zasad. Osoba przemawiająca ma obowiązek przyjąć pewną pulę zgłoszonych pytań lub informacji, zazwyczaj dwóch. Pytania i informacje muszą się odnosić do treści, które padły podczas debaty.
Innym sposobem na przerwanie toku debaty jest zgłoszenie wtrącenia, tak zwanego ad vocem. Jest to wystąpienie poza kolejnością osób przemawiających w debacie, które trwa 1 minutę i może zostać zgłoszone przez drużynę raz w ciągu debaty lub trwa 30 sekund i może być zgłoszone dwukrotnie w ciągu debaty. Ad vocem jest mową między mowami i może zostać zgłoszone, o ile: zgłaszająca osoba nie jest następną osobą w kolejności przemówień, nie jest zgłoszone do mów czwartych, zostało zgłoszone w trakcie przemówień osoby z drużyny przeciwnej. Dodatkowo można zgłosić ad vocem do ad vocem.
W przypadku jakiegokolwiek naruszenia zasad lub nieprawidłowości, osoba marszałkująca ma możliwość zareagować adekwatnie w celu egzekucji zasad debaty.
Debata oksfordzka jest miejscem, które śmiało można określić symulacją lub eksperymentem społecznym. Pewnymi wytworzonymi warunkami, w ramach których dwie strony mają możliwość toczyć merytoryczny spór nad zagadnieniami, które mogą być ważne z punktu widzenia wielu podmiotów lub po prostu być pewnego rodzaju doznaniem intelektualnym. Ideą stojącą za powyższym jest chęć wytworzenia i podtrzymania nowego, lepszego ducha sporu publicznego, potrzebnego ludziom w celu merytorycznego szukania i wskazania sposobu na rozwiązanie palących problemów. Pozwala ludziom na szerokie i kompleksowe zapoznanie się z tematem debatyw atmosferze pracy grupowej, a następnie wystąpić publicznie. Daje to możliwość kształcić kompetencje miękkie, tak bardzo potrzebne w świecie spolaryzowanym, pełnym informacji i często szkodliwego sporu.
Literatura:
- Akademickie Mistrzostwa Polski Debat Oksfordzkich, Krakowskie Stowarzyszenie Mówców; Stowarzyszenie Nowe Przestrzenie, Wydział Gospodarki i Administracji UEK w Krakowie
- Budzyńska-Daca Agnieszka, Uniwersum Debaty, słowo wstępne, 2024, w: Modrzejewska E, Budzyńska-Daca, Debata, Retoryka dla Demokracji, PWN Warszawa
- Cziomer Erhard, Współczesne Stosunki Polityczne, Kraków, wyd: Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o.
- Gondek Paweł, Joanna Kiereś Łach, Debata w edukacji filozoficznej, w: Modrzejewska E, Budzyńska-Daca, Debata, Retoryka dla Demokracji, PWN Warszawa
- Mazurek Tomasz, Nowak Paweł, Piosik Jan i Zybała Marcin, 2016, Polska między Wschodem i Zachodem. Ogólnopolski turniej debat — podręcznik do debat oksfordzkich, Wyd: Instytut Wschodnich Inicjatyw,
- Piosik Jan, 2015, Jak organizować debaty oksfordzkie, Wyd: Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej – Ośrodek Regionalny w Zielonej Górze, Zielona Góra
- Pankowski Rafał, Pawlicki Aleksander, Pełczyński Zbigniew Andrzej, 2012, Przemysław Radwan-Röhrenschef, W teatrze debaty oksfordzkiej, Stowarzyszenie Szkoła Liderów