fot. archiwum własne
Kinga J. Rogowska
Uniwersytet Warszawski
Kacper Barełkowski
Fundacja Projekty Edukacyjne
Jak oceniać i moderować debatę na zajęciach szkolnych i akademickich?
Najważniejsze funkcje w debacie, oprócz samych debatujących, pełnią osoby, które debatę oceniają oraz osoba, która ją moderuje. W warunkach dydaktycznych ten proces wyglądać będzie inaczej niż w warunkach turnieju debat i warto zastanowić się nad całym procesem przeprowadzania debaty w klasie szkolnej lub sali uczelnianej. Rozdział ten ma za zadanie pomóc ujarzmić proces oceny debaty oraz pomóc przeprowadzić pierwszą (i każdą kolejną) debatę z perspektywy jej moderacji.
Proces projektowania oceny debaty
Jeśli wykorzystujesz debatę jako narzędzie dydaktyczne, masz na pewno założone cele edukacyjne, które chcesz osiągnąć dzięki jej wprowadzeniu. Nie będą one takie same jak w przypadku oceny debaty sportowej, w związku z czym proces oceny też nie powinien przebiegać w ten sam sposób. Masz wtedy swobodę zaprojektowania sposobu oceny tak, aby był on właściwy dla założonych celów dydaktycznych. Przeprowadzę cię poniżej przez proces projektowania oceny debaty, który pomoże ci te cele zrealizować również na etapie oceny debaty i udzielania informacji zwrotnej dla uczestników.
Przede wszystkim, należy ustalić cele oceny: zdecydować czy i w jakim celu chcesz ocenić debatę. Jeżeli wykorzystujesz jedynie elementy debaty, może ocena w znaczeniu wyboru zwycięzcy w ogóle nie jest potrzebna, a jedynie rozmowa na temat przebiegu zadania po jego zakończeniu. Jeśli natomiast twoje cele dydaktyczne mają obejmować poprawę umiejętności argumentacyjnych, zdolności współpracy w zespole, czy też zrozumienia omawianych tematów, jakaś forma oceny tych elementów będzie na miejscu. Ważne jest, aby jasno określić elementy, które będą miały wpływ na ocenę. Następnie należy przedstawić cele oceny i jej elementy wszystkim osobom uczestniczącym, aby wszyscy wiedzieli, jakie kryteria będą brane pod uwagę i pod tym kątem mogli się przygotować.
Kolejnym krokiem jest ustalenie zakresu oceny. Ocena powinna obejmować trzy główne etapy: przygotowanie, przebieg oraz ewaluację. Przygotowanie odnosi się do pracy włożonej przed debatą, a więc pracy zespołowej nad przygotowaniem merytorycznym do debaty czy przygotowywania wypowiedzi argumentacyjnych do wykorzystania podczas debaty. Drugi etap, przebieg, odnosi się do samego udziału w debacie – zarówno osób debatujących, jak i innych osób uczestniczących w ceremonii debaty. Wreszcie ewaluacja to perspektywa po debacie: wspólna analiza i refleksja po jej zakończeniu.
Wybór metody oceny jest kluczowym elementem procesu. Może to być głosowanie, dyskusja panelowa i decyzja podjęta przez grupę ekspertów lub informacja zwrotna od instruktora. Każda z tych metod ma inne konsekwencje i powinna być dobrana w zależności od celów debaty i grupy debatującej.
Głosowanie to forma najprostsza, ponieważ nie wymaga dodatkowego przygotowania, ale z drugiej strony sama z siebie nie oferuje w stronę debatujących dodatkowej informacji zwrotnej na temat przebiegu debaty czy ewentualnych komentarzy na temat mocnych czy słabszych stron poszczególnych osób mówiących. Można więc zdecydować się na proces podwójnego głosowania: audytorium głosuje przed debatą nad tym, po której stronie tezy się opowiada, a później po debacie głosuje drugi raz. To, która strona po debacie ma zmianę na plus w głosach widowni – zwycięża. Dodatkowo, po tym procesie warto otworzyć dyskusję pośród publiczności nad tym, co przekonało konkretne osoby do zmiany zdania lub do pozostania przy swoim. Inną opcją jest też poproszenie widzów o udzielenie informacji zwrotnej na piśmie w formie odpowiedzi na kilka pytań: co ci się najbardziej podobało? co zaważyło na twojej ocenie? czy jest coś, co zrobił_abyś inaczej? itp., w zależności od potrzeb.
Dyskusja panelowa i informacja zwrotna od grona ekspertów to sposób oceny zaczerpnięty z debaty sportowej. Wtedy wykorzystujemy kartę oceny znaną z popularnych turniejów debat i zapraszamy do udziału osoby z zewnątrz: mogą to być eksperci merytoryczni z zaprzyjaźnionych ośrodków naukowych, mogą to by inni nauczyciele danego przedmiotu, mogą to być zaproszeni eksperci w ocenach debat z zaprzyjaźnionych organizacji lub wreszcie inni uczniowie czy studenci – z tej samej klasy lub np. ze starszej grupy. Taka grupa, po debacie, ocenia jej przebieg na podstawie karty oceny, naradza się w formie dyskusji panelowej na osobności, następnie ogłasza werdykt i udziela informacji zwrotnej osobom uczestniczącym w debacie. Jeśli decydujemy się na to, żeby gronem sędziów było grono rówieśnicze, warto wtedy, aby osoby debatujące także oceniły osoby sędziujące, aby domknąć koło wzajemnej informacji zwrotnej.
Wreszcie informacja zwrotna od instruktora to udzielona ustnie lub pisemnie ocena przebiegu debaty: zbiorowa dla drużyn lub indywidualna dla każdej osoby uczestniczącej. Warto, aby była to informacja dość rozbudowana, na bazie której osoby debatujące zyskają faktyczną wiedzę na temat swoich mocnych i słabych stron. Taką informację można zbudować na wiele różnych sposobów, ja zaproponuję dwa popularne rozwiązania.
Pierwszą opcją jest udzielenie najpierw ogólnej informacji dotyczącej całego przebiegu debaty, wskazania mocnych stron i słabszych momentów. Jest to perspektywa z lotu ptaka na całą debatę. Następnie przechodzimy do informacji szczegółowej, a więc przyjrzenia się z bliska konkretnym momentom w debacie, które są warte omówienia pod danym kątem – z perspektywy wiedzy wykorzystanej podczas debaty (pochwały za dogłębną wiedzę w temacie lub zwrócenia uwagi na błąd rzeczowy), technik jej przekazywania (kwestii budowy argumentów czy sposobu odbijania argumentów strony przeciwnej) lub kwestii kultury debaty (sposobu odnoszenia się do innych osób, użytego języka). Ostatnim etapem będzie informacja indywidualna, a więc wskazanie możliwych ścieżek poprawy i doskonalenia w zakresie debatowania oraz przyswajania wiedzy z zakresu objętego tezą debaty dla poszczególnych osób uczestniczących.
Drugą opcją jest tzw. kanapka informacyjna, a więc przekazywanie informacji w strukturze: informacja pozytywna-informacja negatywna-informacja pozytywna. W ten sposób przekazywana przez nas krytyka jest łatwiej przyswajalna i zwiększamy szansę na jej przyjęcie i zastosowanie przez osobę czy grupę, do której kierujemy informację zwrotną. Metody te oczywiście można łączyć i przeplatać w zależności od potrzeb lub wykorzystywać inne znane i sprawdzone metody udzielania informacji zwrotnej.
Wybór metody oceny ma zasadnicze znaczenie dla przebiegu debaty – osoby uczące się, które pierwszy raz stykają się z debatą, mogą być silnie zestresowane, więc włączanie zewnętrznych ekspertów może być paraliżujące, a niekoniecznie motywujące. Z drugiej strony, jeśli mamy do czynienia z rozdebatowaną grupą, taki dodatkowy bodziec może być dodatkową motywacją do dopracowania swoich wystąpień i też szansą na uzyskanie nowego spojrzenia, z którym wcześniej nie miała szansy się zetknąć. Dobierając metodę oceny warto więc w pierwszej kolejności wziąć pod uwagę, z jaką grupą mamy do czynienia.
Na koniec, ważne jest monitorowanie i dostosowywanie procesu oceny, aby można go było udoskonalić przy kolejnych debatach. Należy regularnie sprawdzać, czy cele zostały zrealizowane, czy zakres oceny i jej mechanizmy były odpowiednie, oraz czy zawartość oceny była uzasadniona. Dzięki temu proces oceniania staje się bardziej efektywny i sprawiedliwy, co sprzyja lepszemu rozwojowi umiejętności uczestników.
Podsumowując:
- Ustal cele oceny
- zdecyduj czy i w jakim celu chcesz ocenić debatę
- ustal elementy ważące na ocenie
- przedstaw sposób oceny i jej zawartość
- Ustal zakres oceny
- przygotowanie, wykonanie, ocena (spojrzenie całościowe na proces przygotowania, debatowania i ewaluacji w przypadku debat edukacyjnych)
- debatant, sędzia, audytorium (w debatach edukacyjnych ocenie podlegają wszystkie osoby uczestniczące w wydarzeniu)
- Wybierz metodę oceny (każdy z wyborów będzie miał inne konsekwencje i powinien być uzależniony od celów debaty)
- głosowanie
- dyskusja panelowa i decyzja
- informacja zwrotna od instruktora
- Monitoruj i dostosuj ocenę (aby móc ją polepszyć przy kolejnej debacie)
- czy cele zostały zrealizowane?
- czy zakres oceny i jej mechanizm były odpowiednie?
- czy zawartość oceny była uzasadniona?
Jakie elementy wziąć pod uwagę przy ustalaniu zakresu oceny debaty?
Istnieją różne sposoby ujmowania kompetencji kształtowanych przez debatę oraz aspektów, które należy podczas niej poddawać ocenie i zasadniczo każdy zestaw wymagań będzie dobry pod warunkiem, że jesteśmy go faktycznie w stanie zrealizować podczas debaty i na tym poziomie edukacyjnym. Poniżej zaproponuję jednak cztery kategorie, które warto brać pod uwagę na potrzeby debaty edukacyjnej.
- Rozumienie tematu
- rozumienie zagadnień obecnych w programie zajęć
- wiedza ogólna
- rozumienie tezy
- rozumienie dowodów i danych oraz poprawne ich wykorzystanie
- Umiejętności komunikacyjne
- komunikacja werbalna
- komunikacja niewerbalna
- grzeczność w debacie
- umiejętność słuchania i współpracy
- Zdolności argumentacyjne
- identyfikowanie istotnych kwestii
- tworzenie poprawnych argumentów
- analityczne/krytyczne myślenie
- refutacje/odpowiedzi
- Zdolności strategiczne/debatanckie
- znajomość zasad debaty
- zarządzanie czasem
- praca grupowa
Powyższe kategorie i podkategorie to jedynie propozycje, które mogą pomóc wyznaczyć kierunek przygotowywania własnych kryteriów oceny z uwagi na obrane cele. Jest to jednak zestaw, który obejmuje najważniejsze umiejętności kształtowane przez debatę, które odnajdujemy w literaturze naukowej na ten temat (Tomić 2024, Budzyńska-Daca 2014, Labuda, Żylicz 2021, Lubik-Reczek 2024 i in.).
A co jeśli przygotowuję drużynę do turnieju debat?
Przygotowywanie drużyny na turniej wymaga innego podejścia do oceny debaty niż przedstawione powyżej, które ma stricte dydaktyczne nastawienie. Turnieje debat mają z góry określone karty ocen i kryteria, którymi kierują się grona sędziowskie podczas oceny debaty. Warto jest więc zapoznać się z regulaminem turnieju oraz kartą oceny, która wykorzystywana jest podczas konkretnego wydarzenia, aby móc wprowadzić drużynę w sposób, w który będzie oceniana w debacie sportowej. Nie oznacza to jednak, że to musi być od tej pory jedyny sposób, w jaki oceniamy osoby uczące się również podczas zajęć dydaktycznych.
Moderowanie debaty
Każda mowa i każde wtrącenie w debacie oksfordzkiej poprzedzić należy zwyczajową inwokacją, a pierwszym i obowiązkowym jej elementem jest odpowiedni zwrot do osoby pełniącej funkcję Marszałka debaty – Szanowna Pani Marszałek/Szanowny Panie Marszałku. Szacunek ten jest nie tylko formą mocującą debaty oksfordzkie w tradycji, ale też uwypukleniem centralnej roli Marszałka – osoby odpowiedzialnej za porządek debaty, stojącej na straży zasad, zwyczajów, kultury dyskusji i komfortu debatantów, udzielającej głosu i głos odbierającej, ostatecznej instancji we wszystkich sprawach w trakcie debaty. Debata prowadzona przez dobrego Marszałka jest bardziej elegancka i przystępniejsza w odbiorze dla publiczności, a co najważniejsze, łatwiejsza dla osób debatujących, co jest szczególnie istotne dla mówców stawiających w debatach oksfordzkich pierwsze kroki.
Zadania Marszałka
Podstawowym zadaniem Marszałka jest tworzenie i podtrzymywanie okoliczności, w których obie drużyny debatują na warunkach równych i sprawiedliwych, a debatanci czują się komfortowo. W tym celu Marszałek strzeże zasad, reaguje na zakłócanie porządku debaty i pilnuje dyscypliny czasowej.
Każdy z mówców w trakcie swojego wystąpienia ma prawo oczekiwać całkowitej ciszy i braku jakichkolwiek czynników rozpraszających w sali, w której odbywa się debata. Jest to istotne zwłaszcza w przypadku debaty, w której biorą udział początkujący mówcy, którzy nieobyci jeszcze z wystąpieniami publicznymi mogą łatwiej ulegać stresowi lub pod wpływem rozproszeń utracić w swoim wystąpieniu wątek, a nawet chęć do kontynuowania mowy. Jest to sytuacja silnie niepożądana, obniżająca jakość debaty, a w skrajnych przypadkach prowadząca do stałego zniechęcenia konkretnego mówcy do debat oksfordzkich i wystąpień publicznych.
Aby sytuacjom takim zapobiegać, Marszałek jest wyposażony w narzędzia umożliwiające zaprowadzenie porządku wśród debatantów oraz publiczności. Obowiązkiem Marszałka jest upominanie wszystkich osób zakłócających porządek debaty, tj. rozmawiających lub hałasujących na inny sposób, a także niewłaściwie reagujących na treści padające w poszczególnych mowach (śmiech, gwałtowne gesty, lekceważąca postawa). Jeżeli upomnienia nie skutkują poprawą zachowania, Marszałek może zastosować kary punktowe w stosunku do zakłócających porządek debaty debatantów (w najpowszechniej obecnie w Polsce stosowanej karcie marszałkowskiej Akademickich Mistrzostw Polski Debat Oksfordzkich, są to -2 pkt za każde zakłócenie), a przeszkadzających członków publiczności poprosić o opuszczenie sali. Komfort mówcy aktualnie przemawiającego i jego prawo do skupionej, milczącej publiczności są dla Marszałka priorytetem. Surowość, odpowiednie przyznawanie punktów ujemnych i szybkie reagowanie w tym zakresie są właściwsze niż zbytnie pobłażanie, które może prowadzić do lekceważenia zasad debaty.
Należy przy tym pamiętać o równym traktowaniu obu drużyn i klarownej komunikacji. Upomnienie udzielane konkretnym mówcom bądź drużynie powinno przybrać odpowiednią, zrozumiałą formę (np. „Upominam Panią/Pana/Państwa…”), zawierać w sobie informacje o powodzie udzielenia upomnienia oraz ostrzeżenie o tym, że kolejne przekroczenie zasad może się wiązać z przyznaniem punktów ujemnych.
Każda z osób debatujących otrzymuje od Marszałka, w zależności od wcześniejszych ustaleń lub regulaminu turnieju, najczęściej od 4 do 6 minut na swoje wystąpienie (jeżeli sytuacja tego wymaga, np. grupa jest początkująca, a lekcja krótka, maksymalny czas wystąpienia można odpowiednio skracać). Do tego każda z drużyn ma możliwość zgłoszenia jednego, minutowego Ad Vocem do wystąpień drużyny przeciwnej. Czas każdego wystąpienia jest liczony za pomocą licznika przez Marszałka, bądź specjalnie do tego celu wyznaczoną osobę – Sekretarza debaty. Czas na liczniku zaczyna płynąć dopiero po wygłoszeniu inwokacji i wypowiedzeniu pierwszych słów właściwej mowy. Od momentu, w którym Marszałek oddał głos, do upłynięcia przekazanego czasu, to dany mówca jest w pełni dysponentem swojej mowy. Sytuacja ta kończy się wraz z sygnałem (dźwiękowym bądź innym ustalonym w porozumieniu z debatantami) oznaczającym koniec czasu, po nim mówca ma możliwość jedynie dokończyć rozpoczętą już myśl i obowiązek zakończyć swoją mowę.
Każdy Marszałek może na swój sposób interpretować to ostatnie sformułowanie, niektórzy przyznają mówcom 10 sekund ponad czas mowy, inni urywają natychmiast po sygnale końca mowy. Istotne jest, by w ten sam sposób traktować wszystkich debatantów oraz by o przyjętej interpretacji poinformować wszystkich jeszcze przed rozpoczęciem debaty.
Sytuacja ma się podobnie z wtrąceniami drużyny przeciwnej (pytania i informacje), które są okazjami by odnieść się do jakiegoś wątku już w trakcie trwania mowy oponenta. Większość regulaminów przewiduje na każde takie wtrącenie 10 sekund. Praktyka nakazuje do tego czasu dodać około 4 sekund na przyjęcie odpowiedniej pozycji (stojącej) i wygłoszenie inwokacji. Raczej nie należy jednak zbytnio przedłużać czasu przysługującego na każde wtrącenie, jako że każda sekunda darowana jest sekundą odjętą mówcy. W razie przekroczenia ustalonego na wtrącenie czasu, Marszałek ma obowiązek odebrać zadającemu pytanie głos (informując o tym jasno i wyraźnie) oraz przyznać punkt ujemny.
Prawdziwą okazją do zaprezentowania własnych umiejętności retorycznych są dla Marszałka przerwy pomiędzy wystąpieniami poszczególnych mówców. W przypadku debat turniejowych i innych, które są oceniane przez sędziów, koniecznym jest wprowadzenie krótkiej pauzy, którą sędziowie wykorzystają na dokończenie notatek i uzupełnienie punktów na karcie sędziowskiej. Jednak także w debatach bez sędziów, krótkie przerwy mogą okazać się pożyteczne, pozwalając debatantom i publiczności odetchnąć, porozmawiać, odpocząć i zebrać myśli, by z większym skupieniem słuchać kolejnej mowy. Przerwy te mogą być 20 sekundami ciszy, mogą też być wypełnione przez Marszałka ważnymi dla debaty komunikatami (np. przypomnienie zasad lub wytłumaczenie spornej kwestii) albo opowieściami luźno związanymi z przebiegiem debaty. Należy przy wprowadzaniu tego rodzaju przerw uważać, by w monotonnej ciszy nie zagubić dynamiki debaty, nie znużyć stale powtarzanymi zasadami publiczności, ale także, by opowieściami i żartami nie oddalić zbyt daleko myśli zgromadzonych od przebiegu i sensu debaty.
Jaki powinien być Marszałek?
Przygotowując debatę dla młodzieży, która ma za sobą nieliczne doświadczenia z wystąpieniami publicznymi, bądź też nie ma ich wcale, pamiętać należy, że występ w debacie (jak każde wystąpienie publiczne) może się okazać doświadczeniem wywołującym stres. Ponadto, aspekt rywalizacyjny debaty, czasami obecny nawet przy debatach sparingowych mimo braku stawki i oceny, doprowadzić może do obniżenia poziomu dyskusji, reakcji emocjonalnych i niepożądanych zachowań w stosunku do debatantów z drużyny przeciwnej.
To zadaniem Marszałka debaty jest odpowiednia i szybka, prowadząca do deeskalacji konfliktów, reakcja uspokojenia mówców lub przywrócenia porządku debaty. W tym kontekście istotne jest osadzenie w roli Marszałka osoby dobrze znającej zasady, stanowczej i posiadającej autorytet wśród debatantów. Najlepiej, by osobą tą był prowadzący zajęcia (posiadający także niewynikający z zasad debaty autorytet) lub posiadający już większe doświadczenie w debatowaniu uczestnik zajęć. Unikać należy sytuacji, w której w roli marszałka obsadzane są osoby mniej doświadczone lub niedawno wprowadzone w świat debat.
Debata oksfordzka wiąże się także z dbałością o tradycyjną i elegancką formę, zadaniem Marszałka jest nie tylko przypominanie o tym i zwracanie uwagi w przypadku uchybień (np. pominięcie grzecznościowych zwrotów przed rozpoczęciem mowy), ale także dawanie dobrego przykładu mówcom. Marszałek powinien być osobą, która już samą swoją postawą i kunsztem retorycznym zachęca do debatowania etycznego i inspiruje debatantów do dalszego rozwoju.
Organizacja przestrzeni
Praca nad zapewnieniem debatantom i publiczności jak najlepszych warunków, największego komfortu i najlepszej oprawy nie ogranicza się tylko do zadań realizowanych w trakcie debaty, pozytywnie wpłynąć na jakość debaty można już wcześniej, odpowiednio przygotowując się do jej przeprowadzenia i właściwie organizując przestrzeń oraz okoliczności, w których będzie się odbywać.
Ustawienie sali najłatwiej rozpocząć od wyznaczenia stołu, przy którym będzie zasiadać osoba marszałkująca debatę. Powinien on zostać ustawiony centralnie, jeśli to możliwe w taki sposób, by Marszałek miał za swoimi plecami planszę, na której w trakcie debaty wyświetlany będzie licznik. Następnie przygotować należy miejsca dla dwóch 4-osobowych drużyn zasiadających po prawicy (Propozycja) i lewicy (Opozycja) Marszałka, tradycyjnie oponenci powinni siedzieć naprzeciwko siebie w odległości uniemożliwiającej dosięgnięcie przeciwnika szablą. Miejsca dla sędziów powinny zostać ustawione po przeciwnej od Marszałka stronie stołów debatujących, a za sędziami powinna znaleźć swoje miejsce publiczność. By uczynić atmosferę nieco bardziej podniosłą, przed niektórymi debatami można przygotować widoczne dla publiczności wizytówki każdej z drużyn informujące o nazwie zespołu oraz o imionach i nazwiskach debatantów. Przed debatą należy także przygotować dwie karty z napisem “Ad Vocem”, po jednej dla każdej strony w debacie.
Choć można łączyć pełnienie funkcji Marszałka z byciem Sekretarzem, to bardziej eleganckim, a przy tym również pozwalającym Marszałkowi pełniej skupić się na wykonywaniu własnych obowiązków, rozwiązaniem jest wyznaczenie i przeszkolenie osoby z publiczności do pełnienia funkcji Sekretarza. Do zadań Sekretarza należy obsługiwanie licznika debatanckiego (np. https://licznik.macieklaskowski.pl/ lub https://debates.manczak.net/ ) oraz w ustalony sposób (np. za pomocą dzwonka lub uderzenia w stół) sygnalizowanie, że rozpoczął się czas chroniony lub też, że skończył się czas mowy.
W związku z tym, że w debacie oksfordzkiej w roli debatanta uczestniczyć może tylko 8 osób warto zaangażować niedebatujących uczestników zajęć w roli sekretarzy i sędziów a także wykorzystać odpowiednie ustawienie sali, by maksymalizować szanse na aktywne słuchanie debaty przez publiczność i zwiększyć wartość zajęć także dla nich.
Literatura:
Budzyńska-Daca, Agnieszka. 2014. “Debata i Negocjacje z Perspektywy Retorycznej Krytyki Gatunków.” Forum Artis Rhetoricae, 3, 36–51.
Labuda, Wojciech, i Piotr Olaf Żylicz. 2021. „Po co debatować? Psychologiczne i społeczne efekty debatowania”. W Szermierka na słowa. O debacie oksfordzkiej i nie tylko, zredagowane przez Tomasz Dołęgowski i Wojciech Labuda, 39–76. Warszawa: Poltekst.
Lee S. Y., Park J. (2019), “A Study on Assessment Design for In-class Debates – With a Focus on Case Analyses of Judging at World Debating Championships.” The Journal of Education 2 (2), s. 85–104.
Lubik-Reczek, Natasza. 2024. Partycypacja i edukacja obywatelska młodego pokolenia: rozważania na tle doświadczeń polskich debat oksfordzkich. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu – Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa.
Tomić, Diana. 2024. „Debate In The Classroom”. W Debata. Retoryka dla demokracji, zredagowane przez Agnieszka Budzyńska-Daca i Ewa Modrzejewska, 197–208. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
